Όταν ο Χάινριχ (Ερρίκος) Σλήμαν (Heinrich Schliemann) ταξίδεψε στην Ιθάκη το 1868, ο σκοπός του ήταν πολύ συγκεκριμένος – να αποδείξει ότι η Τροία υπήρξε και πως η Ιλιάδα δεν ήταν απλώς ένα παραμύθι.
Γι’ αυτόν, εξάλλου, το ομηρικό έπος ήταν ένας «χάρτης» με τις κρυφές τοποθεσίες χαμένων – από καιρό – πόλεων του αρχαίου κόσμου.
Τα επόμενα χρόνια, ο Γερμανός επιχειρηματίας και αρχαιολόγος περιπλανήθηκε στη Μεσόγειο, έχοντας πάντα τα έπη του Ομήρου κοντά του, από όπου αντλούσε πληροφορίες και συμβουλές σχεδόν για τα πάντα. «Αυτό που ήθελε ήταν να αποκαλύψει τον ομηρικό κόσμο, να μάθει αν υπήρχε, αν συνέβη ο Τρωικός Πόλεμος», έγραψε ο κλασικός μελετητής D.F. Easton στο περιοδικό The Classical World το 1998.
Τη δεκαετία του 1870 ο Σλήμαν – κατά κάποιο τρόπο – έκανε το όνειρό του πραγματικότητα. Με την ανασκαφή στο ύψωμα του Χισαρλίκ: Μαζί με τα χιλιάδες ορειχάλκινα, αργυρά και χρυσά αντικείμενα, κοσμήματα, αγγεία και ό,τι άλλο θα μπορούσε να φανταστεί κανείς, από την αρχαιότητα, ο ερασιτέχνης αρχαιολόγος ήρθε αντιμέτωπος και με τη σβάστικα, ένα σύμβολο που, μερικές δεκαετίες αργότερα, θα συνδεόταν με τις πιο σκοτεινές στιγμές της παγκόσμιας ιστορίας.
Παγκόσμιο σύμβολο καλής τύχης
Στα θραύσματα κεραμικών και στα υπόλοιπα αντικείμενα, ο Σλήμαν βρήκε τουλάχιστον 1.800 παραλλαγές της σβάστικας. Ωστόσο, στα ταξίδια του θα έβλεπε το σύμβολο και αλλού, από το Θιβέτ μέχρι την Παραγουάη και τη Χρυσή Ακτή της Αφρικής.
Καθώς οι ανακαλύψεις του Γερμανού άφησαν τον κόσμο άναυδο, η σβάστικα γνώρισε μια αναζωπύρωση της δημοτικότητάς της, εμφανιζόμενη σε προϊόντα της Coca-Cola, στις ομάδες προσκόπων, ακόμη και σε αμερικανικές στρατιωτικές στολές, σύμφωνα με το BBC News.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο καλής τύχης – όπως ακριβώς γινόταν για χιλιάδες χρόνια.
Logo για την ανισότητα
Ωστόσο, η σβάστικα – από κάποια στιγμή και έπειτα – συνδέθηκε επίσης με το κύμα εθνικισμού που εξαπλώθηκε στη Γερμανία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, το οποίο τροφοδοτήθηκε εν μέρει από την πίστη στην ανωτερότητα της λεγόμενης «Άριας φυλής».
Ο όρος «άριος» χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την ινδοευρωπαϊκή γλωσσική ομάδα – επρόκειτο ουσιαστικά, σύμφωνα με το Smithsonian Magazine, για έναν γλωσσικό όρο και όχι για μία φυλετική ταξινόμηση.
Βέβαια, το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ευγονική και τη «φυλετική υγιεινή» στα τέλη του 19ου αιώνα οδήγησε ορισμένους να χρησιμοποιήσουν τον όρο για να περιγράψουν μία αρχαία «κυρίαρχη φυλή» με σαφείς δεσμούς με τη σύγχρονη Γερμανία.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1800, ο Γάλλος αριστοκράτης Arthur de Gobineau έκανε τη σύνδεση μεταξύ των μυθικών Αρίων και των Γερμανών στο «Δοκίμιο περί της ανισότητας των ανθρώπινων φυλών», όπου υποστήριζε πως οι Γερμανοί ήταν οι ανώτεροι απόγονοι των πρώτων ανθρώπων, που τώρα προορίζονταν να οδηγήσουν τον κόσμο προς μεγαλύτερη πρόοδο, κατακτώντας τους γείτονές τους.
Για τους εθνικιστές, τα ευρήματα της ανασκαφής του Σλήμαν στην Τουρκία απέκτησαν νέα ιδεολογική σημασία. Είδαν τη σβάστικα ως ένα «αμιγώς άριο σύμβολο», τέλεια συνυφασμένο με την «ανωτερότητά» τους.
Η «κυρίαρχη φυλή»
Γερμανικές ομάδες, όπως η Reichshammerbund – ένα αντισημιτικό κίνημα που ιδρύθηκε το 1912 – και τα βαυαρικά Freikorps – παραστρατιωτικές δυνάμεις που ήθελαν να ανατρέψουν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης – χρησιμοποίησαν τη σβάστικα για να αντικατοπτρίσουν τη «νεοανακαλυφθείσα» ταυτότητά τους ως «κυρίαρχη φυλή».
Για εκείνους, δεν είχε καμία σημασία που το σύμβολο ήταν παραδοσιακά συνδεδεμένο με την καλή τύχη, ή ότι βρισκόταν παντού – από τοποθεσίες ιθαγενών της Αμερικής μέχρι ελληνικά μνημεία και βουδιστικά και ινδουιστικά αντικείμενα – ή ότι κανείς δεν ήταν πραγματικά σίγουρος για την προέλευσή του.
«Όταν ο Χάινριχ Σλήμαν […] ανακάλυψε διακοσμήσεις με σβάστικες σε θραύσματα κεραμικών, […] αυτό θεωρήθηκε ως απόδειξη φυλετικής συνέχειας και στοιχείο ότι οι κάτοικοι του τόπου ήταν Άριοι από την αρχή», έγραψε η ανθρωπολόγος Gwendolyn Leick στο περιοδικό Folklore το 1997.
Ο δεσμός μεταξύ της σβάστικας και της ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, είχε μόλις σφυρηλατηθεί, κάτι που επέτρεψε την προβολή εθνικιστικών συναισθημάτων και συνειρμών στο οικουμενικό σύμβολο, το οποίο πλέον «χρησίμευε ως διαχωριστικός οριοδείκτης» μεταξύ της μη γερμανικής και της γερμανικής ταυτότητας».
Ο αγκυλωτός σταυρός των Ναζί
Καθώς η σβάστικα συνδεόταν όλο και περισσότερο με τον γερμανικό εθνικισμό, η επιρροή του Αδόλφου Χίτλερ άρχισε να αυξάνεται.΄Ετσι, ο Φύρερ υιοθέτησε τον αγκυλωτό σταυρό ως σύμβολο του ναζιστικού κόμματος το 1920.
«Τον προσέλκυσε επειδή ήδη χρησιμοποιούνταν σε άλλες εθνικιστικές, ρατσιστικές ομάδες», λέει ο Steven Heller, συγγραφέας ενός βιβλίου για την ιστορία του συμβόλου. «Νομίζω ότι ενστικτωδώς κατάλαβε ότι έπρεπε να υπάρχει ένα σύμβολο τόσο ισχυρό όσο το [κομμουνιστικό] σφυροδρέπανο, το οποίο ήταν ο άμεσος εχθρός τους».
Για να κατοχυρώσει περαιτέρω τη σβάστικα ως σύμβολο της ναζιστικής εξουσίας, ο Γιόζεφ Γκέμπελς (Paul Joseph Goebbels), υπουργός προπαγάνδας του Χίτλερ, εξέδωσε διάταγμα στις 19 Μαΐου 1933, το οποίο απαγόρευε τη μη εξουσιοδοτημένη εμπορική χρήση του αγκυλωτού σταυρού.
Το σύμβολο εμφανιζόταν επίσης σε περίοπτη θέση στην προπαγανδιστική ταινία της σκηνοθέτιδας Leni Riefenstahl «Ο θρίαμβος της θέλησης» του 1936. Όπως γράφει ο ιστορικός Malcolm Quinn στο βιβλίο του “The Swastika: Constructing the Symbol”, «Όταν ο Χίτλερ απουσιάζει από την ταινία της Riefenstahl, τη θέση του καταλαμβάνει η σβάστικα, η οποία, όπως και η εικόνα του Φύρερ, γίνεται σταθμός εναλλαγής προσωπικών και εθνικών ταυτοτήτων».
Τι σημαίνει η σβάστικα σήμερα
Στα μεταπολεμικά χρόνια, η Γερμανία απαγόρευσε τη δημόσια χρήση της σβάστικας και του ναζιστικού χαιρετισμού. Αν και υπάρχουν εξαιρέσεις – μπορεί, για παράδειγμα, να χρησιμοποιηθεί σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα – η επίδειξη του συμβόλου σε απαγορευμένα πλαίσια μπορεί να οδηγήσει σε αυστηρές ποινές.
Ωστόσο, ορισμένοι ιστορικοί πιστεύουν ότι αυτές οι προσπάθειες απλώς διατήρησαν τη δύναμη του συμβόλου. Σήμερα, η σβάστικα εξακολουθεί να χρησιμοποιείται από οργανώσεις που πιστεύουν στη «λευκή υπεροχή» σε όλο τον κόσμο.
Διάφοροι οπαδοί του αντισημιτισμού γίνονται συχνά πρωτοσέλιδα επειδή τη ζωγραφίζουν με σπρέι σε συναγωγές, εβραϊκά κοινοτικά κέντρα, παιδικές χαρές και ακόμη και σε μνημεία του Ολοκαυτώματος.
«Νομίζω ότι δεν μπορείς να κερδίσεις», λέει ο Heller. «Είτε θα προσπαθήσουμε να αφανίσουμε [τη σβάστικα] – και αν είναι έτσι, θα πρέπει να κάνουμε πλύση εγκεφάλου σε πάρα πολλά άτομα – είτε θα την αφήσουμε να συνεχιστεί και θα κάνουμε πλύση εγκεφάλου σε εξίσου πολλά άτομα. Όσο αιχμαλωτίζει τη φαντασία των ανθρώπων, όσο αντιπροσωπεύει το κακό, όσο αυτό το σύμβολο διατηρεί τη φόρτιση του, θα είναι πολύ δύσκολο να το ‘εξαγνίσουμε’».
