Της Μαριαλένας Χαραλαµποπούλου
Στο κέντρο της Αθήνας, δίπλα από την Βουλή των Ελλήνων, βρίσκεται ο Εθνικός Κήπος και είναι το πρώτο πάρκο που έγινε στην νεότερη Ελλάδα.
Η έκτασή του είναι 158 στρέµµατα και µαζί µε το Ζάππειο καλύπτουν συνολικά µια σηµαντική έκταση 285 στρεµµάτων. Τα δένδρα, οι θάµνοι, τα παρτέρια µε την χλόη και τα λουλούδια καλύπτουν συνολικά 120 στρέµµατα. Είναι µια «όαση αναψυχής» στο κέντρο της Αθήνας.
Σε έρευνα που πραγµατοποιήθηκε το 1981, καταγράφηκαν περίπου 7.000 δένδρα, 40.000 θάµνοι και άλλα φυτά, που ανήκαν σε 519 είδη και ποικιλίες. Από αυτά, τα 102 ήταν αυτοφυή ελληνικά (κουτσουπιές, πικροδάφνες, χαρουπιές κ.ά.), ενώ τα υπόλοιπα προέρχονται από όλες σχεδόν τις ηπείρους.
Εξωτική όψη στο πάρκο δίνουν οι περίφηµες ουασινγκτόνιες, ύψους 21 µέτρων (αιωνόβιοι φοίνικες που ονοµάστηκαν έτσι προς τιµήν του προέδρου των ΗΠΑ, Τζ. Ουάσινγκτον), οι καζουαρίνες της Αυστραλίας, οι κινεζικοί αείλανθοι και ο µοναδικός στην Ελλάδα, κύκας ο στρεπτόφυλλος.
Σήµερα ο επισκέπτης περπατάει στον Κήπο ανάµεσα από κουτσουπιές, ίταµους, αγγελικές, βιβούρνα, πεύκα, λεύκες, πλατάνια, νεραντζιές, δάφνες, αγριλιές, φυτολάκες, αθάνατους, µπαµπού και στα χαµηλά υπάρχουν τα πυξάρια, τα δενδρολίβανα, οι πυράκανθοι, οι άκανθες.
Πολλά δένδρα είναι σφιχταγκαλιασµένα µε αιωνόβιους κισσούς, το φυτό του θεού Διονύσου. Το 75% των δένδρων είναι αειθαλή ενώ το υπόλοιπο (25%) ανήκει στα φυλλοβόλα.
Στο εσωτερικό του Κήπου ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει βελανιδιές που χρονολογούνται από το 1845, τις οποίες σπάνια συναντάει κανείς στην Αττική.
Σήµερα ο Κήπος αριθµεί περίπου 450 ιστορικά δένδρα άνω των 180 ετών.
Ιστορικά
Ο Εθνικός Κήπος ήταν ανέκαθεν χώρος πρασίνου. Στην αρχαϊκή εποχή (6ος αι. π.Χ.) βρισκόταν εκεί το ιερό άλσος του «Λυκείου», αφιερωµένο στον θεό Απόλλωνα.
Λέγεται ότι µπορούσες να συναντήσεις τον Σωκράτη στα µονοπάτια του, να φιλοσοφεί µε τους µαθητές του. Το ιερό άλσος αποτελούσε µέρος της παραποτάµιας περιοχής του Ιλισού, η οποία είχε το τοπωνύµιο «Κήποι».
Εκεί βρισκόταν η Περιπατητική Σχολή του Αριστοτέλη, γνωστή και ως «Λύκειον» που αργότερα την διεύθυνσή της ανέλαβε ο φιλόσοφος και βοτανολόγος Θεόφραστος, µαθητής του Αριστοτέλη.
Σύµφωνα µε τους αρχαιολόγους, τα ίχνη του αρχαίου Λυκείου βρίσκονται περίπου 1,5 µέτρο κάτω από το σηµερινό επίπεδο του Εθνικού Κήπου. Η τοποθεσία ήταν ιδανική για το άλσος καθώς όλα τα υδραγωγεία της πόλης περνούσαν από εκεί.
Το 1860 κάτω από τον Κήπο, ανακαλύφθηκε το αρχαίο υδραγωγείο που έφτιαξε ο Πεισίστρατος τον 6ο αιώνα π.Χ.
Το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο είναι 2500 ετών και λειτουργεί από την αρχαιότητα µέχρι τις µέρες µας µε τον ίδιο τρόπο, υδροµαστεύοντας νερό από τους πρόποδες του Υµηττού και φέρνοντάς το στην καρδιά της πόλης.
Το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο λύνει το πρόβληµα της έλλειψης αρδευτικού νερού κι έτσι ο Κήπος χρησιµοποιώντας το νερό ενός υδραγωγείου δεν απαιτεί την σπατάλη πόσιµου νερού, όπως συµβαίνει µε το υπόλοιπο αστικό πράσινο.
O Εθνικός Κήπος άρχισε να δηµιουργείται ως «Βασιλικός Κήπος» το 1836 επί Όθωνος και το 1839 ξεκίνησαν οι εργασίες δενδροφύτευσης.
Η δηµιουργία του και η διαµόρφωσή του αποτέλεσε το όραµα της βασίλισσας Αµαλίας, η οποία ονειρεύτηκε έναν κήπο ανάλογο εκείνων των ευρωπαϊκών ανακτόρων.
Το 1854 η βασική φύτευση ολοκληρώθηκε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα κήπων Λουί Μπαρώ αλλά µόνο οι βασιλείς και οι εκλεκτοί καλεσµένοι τους µπορούσαν να απολαύσουν το νέο απόκτηµα των Αθηνών.
Μετά την έξωση του Όθωνα, την συντήρηση ανέλαβε ο Γεώργιος Α’ ο οποίος δηµιούργησε το πρώτο θερµοκήπιο στον κήπο και µεταφύτευσε σπάνια φυτά και µια ποικιλία από εξωτικές ορχιδέες.
Ο Κήπος ονοµαζόταν αρχικά «Βασιλικός» λόγω της αποκλειστικής χρήσης του από την βασιλική οικογένεια.
Το 1923 το κοινό αποκτά ελεύθερη πρόσβαση εισόδου και το 1927, µε υπουργικό διάταγµα, µετονοµάζεται σε «Εθνικό Κήπο».
Από τότε µέχρι και σήµερα, παραµένει ανοιχτός στο κοινό από την ανατολή µέχρι την δύση του ηλίου.
Φυσικές καταστροφές
Δεν ήταν λίγες οι φορές που ο Εθνικός Κήπος κινδύνευσε να καταστραφεί. Το 1850 εξαιτίας των χαµηλών θερµοκρασιών (-7,5◦C) πάνω από τα µισά δένδρα κατέρρευσαν και τον Οκτώβριο του 1852, µετά από µια φοβερή καταιγίδα, η οποία έµεινε γνωστή ως «ο καιρός της κολώνας», µέρος του Εθνικού Κήπου καταστράφηκε ενώ έπεσε και ένας στύλος από τον ναό του Ολυµπίου Διός, ο οποίος βρίσκεται στο έδαφος έως και σήµερα.
Η βαριά χιονόπτωση την άνοιξη του 1931, προκάλεσε µεγάλες καταστροφές στην βλάστηση του Κήπου και τον χειµώνα του 1934, καταστράφηκαν τα περισσότερα εσπεριδοειδή εξαιτίας του ψύχους.
Κατά την περίοδο της Γερµανικής Κατοχής (1941- 1944) ο Κήπος γνώρισε την εγκατάλειψη και µεγάλος αριθµός φυτών καταστράφηκε, ενώ σοβαρές ζηµιές προκλήθηκαν στα υδραυλικά δίκτυα και τις αποχετεύσεις.
Ενώ το 1956 ο Κήπος αρχίζει να ξαναβρίσκει την καλή του εµφάνιση, µια ανεµοθύελλα µε ταχύτητα 130 χλµ./ ώρα στις 6 Ιανουαρίου του 1978, σπάει και ξεριζώνει δένδρα ηλικίας άνω των 100 ετών.
Ο Εθνικός Κήπος ως «Ιστορικός Τόπος»
Ο Δήµος Αθηναίων το 2004 αναλαµβάνει την διαχείριση του Εθνικού Κήπου για 90 χρόνια και το 2011 χαρακτηρίζεται ως «Ιστορικός Τόπος», είναι δηλαδή σαν να µπαίνεις σε ένα µουσείο και όχι σε έναν οποιονδήποτε χώρο δηµοτικού πρασίνου.
Ο Χάρτης της Φλωρεντίας (1982), που αφορά στην Προστασία των Ιστορικών Κήπων επισηµαίνει ότι οι Κήποι αποτελούν «ζωντανή κληρονοµιά» και χρήζουν ειδικής προστασίας και διαχείρισης.
Στον Κήπο, εκτός από τα δένδρα και τα φυτά, κάποιος µπορεί να επισκεφτεί την παιδική βιβλιοθήκη, το κτίριο βοτανολογικής συλλογής, το παραδοσιακό καφενεδάκι, να θαυµάσει λίµνες, αρχαιολογικά κατάλοιπα (µωσαϊκό ρωµαϊκής έπαυλης, διάσπαρτα µαρµάρινα αρχιτεκτονικά µέλη), ένα ηλιακό ρολόι, διακοσµητικά στοιχεία (πέργκολες, λίµνες), προτοµές όπως του Αριστ. Βαλαωρίτη, του Ι. Εϋνάρδου, του Ι. Καποδίστρια, του Ζαν Μωρεάς, του Δ. Σολωµού, του Σπ. Σαµαρά και τέλος ο επισκέπτης µπορεί να περιηγηθεί στον χώρο της ζωοπτηνολογικής συλλογής.
Ο Εθνικός Κήπος δεν είναι απλώς ένας σηµαντικός «πνεύµονας πρασίνου» αλλά ένας πολιτιστικός τόπος µε µεγάλη ιστορική και περιβαλλοντική αξία.
Δένδρο πολλών… καρατίων
Η χαρουπιά (Κερατέα η έλλοβος) ή «κερωνιά» ή «ξυλοκερατιά» ή «κουντουριδιά» ή «τερατσιά» είναι δένδρο αυτοφυές, αειθαλές, µε ύψος που µπορεί να φτάσει τα 18 µέτρα.
Καλλιεργείται στην Μεσόγειο από την αρχαιότητα, συνήθως σε περιοχές µε ήπιο και ξηρό κλίµα.
Στην Ελλάδα, η χαρουπιά βρίσκεται αυτοφυής σε πολλές νησιώτικες περιοχές και στην Κρήτη, όπου βρίσκεται το µεγαλύτερο φυσικό χαρουπόδασος της Ευρώπης.
Επίσης, χρησιµοποιείται και για τον καλλωπισµό δρόµων και πάρκων.
Το ξύλο της χαρουπιάς δίνει ξυλάνθρακες αρίστης ποιότητας και χρησιµοποιείται στην επιπλοποιία, την ξυλογλυπτική, την τορνευτική και την βαρελοποιία.
Ο φλοιός και τα φύλλα της χρησιµοποιούνται στην βυρσοδεψία, την βαφική, ενώ το έλαιο των καρπών της χρησιµοποιείται στην σαπωνοποιία.
Ο καρπός της χαρουπιάς, εκτός από τροφή, χρησίµευε και ως µονάδα µέτρησης πολύτιµων µετάλλων και λίθων.
Οι σπόροι της χαρουπιάς (κεράτια) µοιάζουν µε φασόλια και ανεξάρτητα από το µέγεθός τους έχουν πάντα το ίδιο βάρος, περίπου 0,2 γραµ.
Έτσι, είχαν το κατάλληλο µέγεθος για να χρησιµοποιηθούν ως σταθµά σε ζυγαριές των αργυραµοιβών της Ελληνιστικής Περιόδου ώστε να ζυγίζουν πολύτιµα µέταλλα.
Οι χρυσοχόοι και αργυροχόοι της Βενετίας το χρησιµοποιούσαν ως µονάδα µέτρησης του βάρους των πολύτιµων λίθων και µετάλλων.
Την εποχή εκείνη, ο καθένας µπορούσε να αγοράσει µερικούς σπόρους κερατίων στην αγορά και να ζυγίσει το πολύτιµο εµπόρευµα για επαλήθευση.
Από την λέξη «κεράτιον» προέκυψε και το γνωστό σε όλους µας «καράτι».
Έτσι από τα χαρούπια, φτάσαµε στα καράτια!
Μια ταπεινή «υπερτροφή»
Ιστορικά, το χαρούπι λέγεται ότι έθρεψε τον Ιωάννη τον Βαπτιστή στην έρηµο, γι’ αυτό και ονοµάστηκε το «αρτόδενδρο του Αγίου Ιωάννη».
Στον Ισπανικό εµφύλιο έσωσε πολλούς ανθρώπους από την ασιτία και κατά τους δύσκολους καιρούς του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου, αποτέλεσε βασικό προϊόν διατροφής, σώζοντας πολύ κόσµο από την πείνα.
Χρησιµοποιήθηκε ως υποκατάστατο βασικών αγαθών που βρίσκονταν τότε σε έλλειψη και είναι γνωστό ως «η σοκολάτα της κατοχής».
Με το χαρούπι, παρήγαγαν αλεύρι και έφτιαχναν ψωµί, κουλούρια και παξιµάδια, επίσης το χρησιµοποιούσαν ως υποκατάστατο του καφέ.
Ακόµη, έφτιαχναν χα-ρουπόµελο, που ήταν πλούσια πηγή υδατανθράκων, ασβεστίου, σιδήρου κ.ά.
Το χαρούπι θεωρείται «υπερτροφή» και έχει µεγάλη διάρκεια ζωής, χωρίς να απαιτεί ιδιαίτερες συνθήκες αποθήκευσης.
Επειδή όµως ταυτίστηκε µε εποχές ανέχειας, φτώχειας και δυσκολιών, σταµάτησε να είναι περιζήτητη τροφή για τον άνθρωπο και περιορίστηκε σε τροφή για οικόσιτα ζώα.
Σήµερα, ωστόσο, επανέρχεται στο προσκήνιο λόγω της αναγνώρισης της διατροφικής του αξίας.
Οι επιστήµονες προσδιόρισαν τα θρεπτικά συστατικά του χαρουπιού και πόσο ωφέλιµο είναι για την υγεία.
Τα φυσικά σάκχαρα που διαθέτει, δίνουν ιδιαίτερη γεύση στα προϊόντα του και αποτελεί µια υγιεινή τροφή, ιδανική για όσους επιθυµούν ένα φυσικό τρόπο ζωής.
Τα προϊόντα του έχουν πολύ υψηλή διατροφική αξία, ενώ δεν περιέχουν γλουτένη, καφεΐνη και οξαλικά οξέα τα οποία εµποδίζουν την απορρόφηση ασβεστίου.
Επίσης, βοηθούν στην καλή λειτουργία του εντέρου και δεν προκαλούν πεπτικές διαταραχές και τροφικές αλλεργίες.
Από τον πυρήνα των χαρουπιών, µετά από αποφλοίωση και άλεσµα, εξάγεται το κόµµι που έχει πάρα πολλές χρήσεις, όπως για παράδειγµα, στην βιοµηχανία τροφίµων, καλλυντικών, φαρµάκων, φωτογραφικών φιλµ, σπίρτων, ελαιοχρωµάτων και συγκολλητικών γοµών.
Η αγροδιατροφική παράδοση του χαρουπιού στην Κρήτη είναι εγγεγραµµένη στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονοµιάς (2019).
Πηγές:
• «Κατάλογος καλλωπιστικών φυτών Εθνικού Κήπου» του Νικολάου Ταµβάκη, Γεωπόνου-ειδικού κηποτέχνη, τ. Δ/ντού Εθνικού Κήπου, έκδοση “Επιτροπή Δηµοσίων Κήπων & Δενδροστοιχιών”, Αθήνα 1981.
• «Εθνικός Κήπος, Η δροσερή καρδιά της Αθήνας», έκδοση Εθνικού Κήπου.
• https://ayla.culture.gr/agrodiatrofiki-paradosi-xaroupiou
* Γεωπόνος,
Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α
