Ιστορίες διατροφής: Του ήλιου η θυγατέρα

Tης Μαριαλένας Χαραλαµποπούλου *

H ελιά πρωτοεµφανίστηκε στην περιοχή της Μεσογείου πριν από χιλιάδες χρόνια.

Είναι δένδρο που αγαπά τον ήλιο και την θάλασσα, µεγαλώνει και σε άγονα εδάφη και έχει µεγάλη αντοχή στην ανοµβρία.

Στη Νίσυρο και τη Σαντορίνη έχουν βρεθεί σε ηφαιστειακή τέφρα απολιθωµένα φύλλα ελιάς ηλικίας 50.000-60.000 ετών.

Έρευνες έδειξαν ότι από το 6000 π.Χ. εντοπίζονται διαφορετικές ποικιλίες ελιάς στον ελλαδικό χώρο και κατά την πρώιµη εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) άρχισε η εκµετάλλευση της ήµερης ελιάς.

Οι Έλληνες είναι ο πρώτος λαός που καλλιέργησε την ελιά στον ευρωπαϊκό χώρο της Μεσογείου.

Αρχαιολογικά ευρήµατα αποδεικνύουν ότι οι Μινωίτες χρησιµοποιούσαν το ελαιόλαδο στην καθηµερινή τους ζωή.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακή ανακάλυψη είναι οι άθικτες ελιές µε την σάρκα τους διατηρηµένη που βρέθηκαν στο κάτω µέρος ενός κωνικού κυπέλου, βυθισµένο σε ένα πηγάδι µε νερό, στο µινωικό παλάτι της Κάτω Ζάκρου και χρονολογούνται γύρω στο 1450 π.Χ.

Το ελαιόλαδο ήταν σηµαντικό αγαθό καθώς πέρα από την καθηµερινή χρήση του στο φαγητό χρησιµοποιείτο στην βυρσοδεψία, στην υφαντική, στον φωτισµό, στην αρωµατοποιία, στην φαρµακευτική, στην ιατρική και σε διάφορες λατρευτικές τελετές.

Η ελιά συντροφεύει τους Έλληνες από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα και υπήρξε παράγοντας πολιτισµού, οικονοµίας, υγείας και γαστρονοµίας, σε πρακτικό και συµβολικό επίπεδο.

Ακόµα και σήµερα, όταν γεννιέται ένα παιδί συνηθίζεται να φυτεύουν µια ελιά. Η ελιά και το παιδί θα µεγαλώσουν ταυτοχρόνως. Όταν το παιδί ξεκινήσει το σχολείο, στην ηλικία των 6 ετών, η ελιά είναι έτοιµη να δώσει καρπούς. Η ελιά θα µεγαλώσει µε την οικογένεια, θα επιζήσει και θα βρίσκεται εκεί πολλές γενιές αργότερα για να θυµίζει την συνέχεια και την εξέλιξη της ζωής.

Η ελιά στην αρχαιότητα

Ο Όµηρος αποκαλούσε το ελαιόλαδο «υγρό χρυσάφι» και ο Σοφοκλής στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, ως «ελιά η παιδοτρόφος».

Ήταν σύµβολο ειρήνης και όποιος πρόσφερε το κλαδί της γινόταν δεκτός µε σεβασµό.

Στους Παναθηναϊκούς αγώνες, που τελούνταν προς τιµήν της θεάς Αθηνάς, ο νικητής στο αγώνισµα του δρόµου λάµβανε ως έπαθλο 700 αµφορείς µε εξαιρετικό ελαιόλαδο (περίπου 2,5 τόνους) και είχε το δικαίωµα να το πουλήσει εκτός της πόλης των Αθηνών.

Το µοναδικό έπαθλο που έπαιρνε ο Ολυµπιονίκης ήταν ο «κότινος», ένα στεφάνι φτιαγµένο από κλαδί αγριελιάς, το οποίο συµβόλιζε την ειρήνη και την Ολυµπιακή εκεχειρία, δηλαδή την παύση των εχθροπραξιών.

«Άλτις» ονοµαζόταν το άλσος της Αρχαίας Ολυµπίας από όπου κοβόταν το κλαδί αγριελιάς που στόλιζε τα κεφάλια των Ολυµπιονικών.

Οι αρχαίοι Έλληνες αγάπησαν την ελιά και θεοποίησαν την καταγωγή της.

Ο καρπός της ήταν ιερός και σύµφωνα µε την ελληνική µυθολογία, η ελιά ήταν το ιερό δένδρο της πόλης των Αθηνών.

Κάποτε ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσας και η Αθηνά, η θεά της σοφίας, φιλονίκησαν για το ποιος θα γίνει προστάτης της πόλης.

Όλοι οι θεοί µαζεύτηκαν στον βράχο της Ακρόπολης για να παρακολουθήσουν την µονοµαχία. Αυτός που θα προσέφερε το καλύτερο δώρο θα ήταν ο νικητής και η πόλη θα έπαιρνε το όνοµά του.

Ο Ποσειδώνας χτύπησε την τρίαινά του πάνω στον βράχο και αµέσως ανάβλυσε µια πηγή µε νερό. Οι άνθρωποι θαύµασαν αλλά το νερό ήταν αλµυρό σαν το νερό της θάλασσας.

Η Αθηνά χτύπησε το δόρυ της στο έδαφος και αµέσως φύτρωσε η πρώτη ήµερη ελιά του κόσµου.

Το δένδρο αυτό ήταν χρήσιµο για την διατροφή, τον φωτισµό, την θέρµανση, την υγεία και τον καλλωπισµό των Αθηναίων και έτσι νικήτρια αναδείχθηκε η Αθηνά.

Οι κάτοικοι, ως ένδειξη ευγνωµοσύνης έδωσαν στην πόλη τους το όνοµά της και εκείνη τους δίδαξε την καλλιέργεια της ελιάς.

Τα ελαιόδεντρα γύρω από την Αθήνα θεωρούνταν ιερά και η τιµωρία για όποιον τολµούσε να τα πειράξει ήταν ο εξοστρακισµός ή ο θάνατος.

Ο µύθος λέει ότι ακόµα και σήµερα µια ελιά στέκεται στο σηµείο που χτύπησε η Αθηνά το δόρυ.

Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον καρπό της ελιάς σύµβολο γνώσης, αφθονίας, υγείας, δύναµης και οµορφιάς.

Οι χρήσεις της ελιάς

Στην αρχαία Ελλάδα, η ελιά και τα προϊόντα της είχαν ιδιαίτερη οικονοµική και κοινωνική σηµασία.

Σηµαντική θέση κατείχαν στην διατροφή αλλά και σε ιατρικές συνταγές. Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής περιγράφει το ελαιόλαδο ως το τέλειο θεραπευτικό.

Στις διασωθείσες εργασίες του αναφέρονται πάνω από 60 διαφορετικές χρήσεις του ελαιολάδου, που περιλαµβάνουν: δερµατολογικές παθήσεις, µυϊκούς πόνους, θεραπεία του έλκους και της χολέρας, φλεγµονές των ούλων, αϋπνία, ναυτία, πυρετό και στοµαχικούς πόνους.

Ο Διοσκουρίδης ονοµάζει το ελαιόλαδο «προς την εν υγεία χρήσιν άριστον» και ο Δηµόκριτος όταν ρωτήθηκε πώς µπορεί κάποιος να διατηρήσει το σώµα του υγιές, απάντησε: «τα µεν εντός µέλιτι, τα δε εκτός ελαίω» δηλαδή, βρέχοντας το εσωτερικό του µε µέλι και το εξωτερικό του µε λάδι.

Επίσης χρησιµοποιούσαν το ελαιόλαδο ως καλλυντικό και καθαριστικό, για το σώµα και τα µαλλιά, όπως χρησιµοποιούµε σήµερα το σαπούνι, τα σαµπουάν και τις ενυδατικές κρέµες.

Μέχρι και στις αρχές του 20ού αιώνα το ελαιόλαδο χρησιµοποιείτο ως φωτιστικό στους λύχνους και αυτή η χρήση του επιβιώνει µέχρι σήµερα στα καντήλια.

Το ξύλο της ελιάς το χρησιµοποιούσαν για θέρµανση τον χειµώνα, για την ξυλοδεσία στις κατασκευές σπιτιών, για την κατασκευή αγαλµάτων και εικόνων αλλά και για τις πολιορκητικές µηχανές που χρησιµοποιούσαν στους πολέµους.

Η ελιά στη θρησκεία

Σηµαντικός είναι ο θεολογικός συµβολισµός του ελαιολάδου στην ορθόδοξη πίστη και η χρήση του στα µυστήρια της Εκκλησίας επιβεβαιώνει την ιερότητά του.

Για τους χριστιανούς συµβολίζει την πίστη και την πνευµατική καρποφορία, την ειρηνική διαβίωση και την ευλογία του Θεού στη ζωή των ανθρώπων.

Το κατάλευκο περιστέρι που µεταφέρει µε το ράµφος του ένα κλαδί ελιάς, από την εποχή του Νώε, είναι το σύµβολο της ειρήνης, της συµφιλίωσης και της ελπίδας.

Το δέντρο της ελιάς συναντάµε στο Όρος των Ελαιών και στον κήπο της Γεθσηµανής, εκεί όπου διαδραµατίστηκε το θείο δράµα. Ο Ιησούς πότισε µε τα δάκρυά του το δέντρο της ελιάς και από τότε θεωρείται ευλογηµένη.

Οι πιστοί προσφέρουν λάδι και κρασί στην εκκλησία κατά την διάρκεια της αρτοκλασίας.

Το έλαιον χρησιµοποιείται στο µυστήριο της Βάπτισης, συµβολίζοντας την επανένωση Θεού και ανθρώπου, στο Χρίσµα και στο Ευχέλαιο, συµβολίζοντας την πνευµατική πληρότητα και την σωµατική θεραπεία του ανθρώπου.

Η διατροφική αξία της ελιάς

Η φράση «ψωµί κι ελιά» είναι µια συνηθισµένη έκφραση που περιγράφει πως η ελιά και το λάδι έδωσαν ζωή και υγεία σε πλούσιους και φτωχούς επί αιώνες.

Ο καρπός της ελιάς είναι θρεπτικός, εύγευστος και φθηνός και χρησιµοποιείται ακόµα και σήµερα στο ελληνικό τραπέζι. Το ελαιόλαδο αποτελεί βασικό στοιχείο της ελληνικής διατροφής, µε ευεργετικές διατροφικές και θεραπευτικές ιδιότητες.

Η διατροφική αξία του ελαιολάδου είναι σηµαντική καθώς περιέχει υψηλό ποσοστό µονοακόρεστων λιπαρών οξέων, αντιοξειδωτικές ενώσεις όπως φαινόλες και βιταµίνη Ε, που το καθιστούν αποτελεσµατικό στην προστασία του οργανισµού από το οξειδωτικό στρες, τις φλεγµονές και τις καρδιαγγειακές παθήσεις.

Μελέτες έχουν δείξει ότι οι κάτοικοι των µεσογειακών χωρών που καταναλώνουν ελαιόλαδο, έχουν χαµηλό δείκτη καρδιαγγειακών παθήσεων.

Π.Ο.Π. Ελαιόλαδα – Ελιές

Στην Ελλάδα καλλιεργούνται 170 εκατ. ελαιόδεντρα συνολικά, από τα οποία τα 140 εκατ. είναι για παραγωγή ελαιολάδου.

Η Ελλάδα κατατάσσεται ως η χώρα µε το υψηλότερο ποσοστό παραγωγής εξαιρετικού παρθένου ελαιολάδου στον κόσµο, σε σχέση µε την συνολική παραγωγή της.

Χώρες από όλον τον κόσµο προµηθεύονται ελληνικό ελαιόλαδο για να κάνουν τις απαραίτητες προσµίξεις και να βελτιώσουν το ελαιόλαδο που παράγεται στην επικράτειά τους.

Ελαιόλαδο από την Κρήτη, την Χαλκιδική, την Καλαµάτα, την Αργολίδα, την Λακωνία καθώς επίσης η Κεφαλονιά, η Ολυµπία, η Λέσβος, η Πρέβεζα, η Ρόδος, η Θάσος, η Σάµος, η Ζάκυνθος είναι τόποι µε σηµαντική συνεισφορά στον πολιτισµό του ελαιολάδου και έχουν αποσπάσει αµέτρητες διακρίσεις.

Οι περίφηµες επιτραπέζιες ελιές Καλαµάτας, η Κονσερβολιά Αµφίσσης, Άρτας, Αταλάντης, Ροβίων, Στυλίδας και Πηλίου Βόλου, η Θρούµπα Θάσου, Χίου, Αµπαδιάς Ρεθύµνης και οι Πράσινες Ελιές Χαλκιδικής έχουν ταξιδέψει σε όλα τα µήκη και πλάτη του κόσµου.

Επίσηµα έχουν αναγνωριστεί και κατοχυρωθεί βάσει σχετικών κανονισµών της Ε.Ε., 32 ελληνικά ελαιόλαδα Π.Ο.Π και Π.Γ.Ε.

Επίσης έχουν αναγνωριστεί 11 είδη επιτραπέζιας ελιάς ως Π.Ο.Π. και Π.Γ.Ε.

Οι αρχαιότερες ελιές στον κόσµο

Η Γεροντοελιά στ’ Αδησαρού

Στην Νάξο βρίσκεται η «Γεροντοελιά στ’ Αδησαρού» και θεωρείται η αρχαιότερη ελιά στον κόσµο, ηλικίας 5000-6000 ετών.

Το ελαιόδεντρο αυτό αποτελείται από πολλούς κορµούς οι οποίοι σχηµατίζουν ελλειπτικά έναν ενιαίο κορµό µε διάµετρο 10,8 µέτρα και περίµετρο 29 µέτρα ενώ εσωτερικά των κορµών αυτών υπάρχει κενό.

Η παρουσία αυτού του ελαιόδεντρου ενισχύει την άποψη ότι το Αιγαίο είναι η κοιτίδα εξηµέρωσης της ελιάς και τα βλαστάρια της Γεροντοελιάς αποδεικνύουν ότι το δέντρο είναι ήµερο, γεγονός που σηµαίνει ότι πριν 6000 χρόνια οι Έλληνες γνώριζαν τον πολλαπλασιασµό των ελαιόδεντρων µε µοσχεύµατα.

Τα ευρήµατα από πυρήνες (κουκούτσια) ελιάς ταυτίστηκαν µε αυτά που έχουν εντοπιστεί στην προµινωική Κρήτη και αποδεικνύουν ότι η θρουµπολιά Αιγαίου καλλιεργείται εδώ και χιλιάδες χρόνια.

Η Ελιά των Βουβών

Η «Ελιά των Βουβών» βρίσκεται στο χωριό Άνω Βούβες του νοµού Χανίων και η ηλικία της ξεπερνά τα 3000 έτη.

Στην ιστοσελίδα της NASA, στις 7 Ιουλίου του 2016, επελέγη ως η «Επιστηµονική Φωτογραφία της Ηµέρας».

Επίσης, στο πλαίσιο του ντοκιµαντέρ «Παγκόσµια Μυστήρια» τηλεοπτικό συνεργείο από την Ιαπωνία κατέφτασε στην Κρήτη για να την κινηµατογραφήσει.

Κλαδιά αυτής της αρχαίας ελιάς χρησιµοποιήθηκαν για τους «κότινους» που απονεµήθηκαν στους νικητές των Μαραθωνίων Δρόµων των Ολυµπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004 και του Πεκίνου το 2008.

Η Αρχαία Ελιά Καβουσίου

Η «Αρχαία Ελιά Καβουσίου» ή Αζοριά βρίσκεται στο χωριό Καβούσι στον νοµό Λασιθίου.

Η ηλικία της υπολογίζεται γύρω στα 3250 έτη και είναι από τις µεγαλύτερες ελιές σε περίµετρο στον κόσµο (21 µέτρα στην βάση).

Σύµφωνα µε την παράδοση πιθανόν να αποτελεί το αρχαιότερο δείγµα «εµβολιασµού» στον κόσµο (µπολιασµένη σε υποκείµενο αγριελιάς).

Επίσης είναι αξιοσηµείωτο ότι η ελιά παραµένει σε καρποφορία εδώ και τόσους αιώνες. Το 2016 είχαν εξαχθεί 55 λίτρα ελαιολάδου, το 2017 είχαν εξαχθεί 350 λίτρα και το 2018 είχαν εξαχθεί 108 λίτρα.

Έχει ανακηρυχθεί ως Διατηρητέο Μνηµείο της Φύσης και στους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας (2004) µε τα κλαδιά της στεφανώθηκε η νικήτρια του Μαραθωνίου Δρόµου Γυναικών.

Για την Ελλάδα και τους Έλληνες η ελιά είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα δέντρο. Είναι πολιτισµός, ιστορία, παράδοση και µυθολογία. Είναι σύµβολο ειρήνης.

*Προστατευόµενης Ονοµασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.)

**Προστατευόµενης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.)

Πηγές:

• Μπαλτά, Ε. & Αναγνωστάκης, Η. (eds) (2020) Ελιά και λάδι στην Ανατολική Μεσόγειο: Από την αρχαιότητα στην προβιοµηχανική εποχή. Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς

• «Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήµερα». Οµιλία Γ. Ζέρβα, Οµοτ. Καθηγητή Φυσιολογίας Θρέψης και Διατροφής Γ.Π.Α. στην 10η Γιορτή Ελιάς & Ελαιολάδου στο Κρανίδι Ερµιονίδας, 13η Νοεµβρίου 2022

* Γεωπόνος,

Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α.