Tης Μαριαλένας Χαραλαµποπούλου *
Ο κόσµος µας, πριν από περίπου 250 εκατοµµύρια χρόνια, αποτελείτο από µια ενιαία γιγαντιαία στεριά γνωστή ως Παγγαία. Κατά την διάρκεια των αιώνων, γεωλογικές δυνάµεις διέσπασαν την Παγγαία, δηµιουργώντας την Ευρασία, την Αφρική, την Αµερική, την Αυστραλία και την Ανταρκτική.
Αν µπορούσαµε να παροµοιάσουµε λοιπόν την Παγγαία µε ένα πουλόβερ, θα λέγαµε ότι ο Κολόµβος και άλλοι εξερευνητές, µε τα ταξίδια τους, «ένωσαν τις ραφές» αυτού του πουλόβερ.
Μέχρι το 1491, ο Παλαιός Κό-σµος (Ευρασία, Αφρική) και ο Νέος Κόσµος (Αµερική) παρουσιάζουν διαφορετικά είδη φυτών και ζώων.
Ο Κολόµβος φτάνοντας για πρώτη φορά στην Αµερική στις 12 Οκτωβρίου του 1492, φέρνει κοντά τον Παλαιό και τον Νέο Κόσµο και αρχίζει η ανταλλαγή ζώων, φυτών και ασθενειών που ιστορικά ονοµάζεται «Κολοµβιανή Ανταλλαγή» (Άλφρεντ Κρόσµπι, 1972).
Η Κολοµβιανή Ανταλλαγή περιγράφει τις πολιτισµικές και βιολογικές επιρροές µεταξύ των Ευρωπαίων και των ιθαγενών του Νέου Κόσµου. Είναι η περίοδος όπου οι δύο πλευρές του Ατλαντικού, για πρώτη φορά γνωρίζουν η µία την άλλη.
Νέα είδη φυτών και ζώων, ασθένειες, συνήθειες και τεχνολογία, επηρεάζουν καθοριστικά τις ζωές των Ευρωπαίων, των ιθαγενών του Νέου Κόσµου αλλά και ολόκληρου του πλανήτη.
Μέσα σε αυτή την ανταλλαγή, συµπεριλαµβάνονται και οι πληθυσµιακές µετακινήσεις των Ευρωπαίων αποίκων και των Αφρικανών σκλάβων προς την Αµερικανική ήπειρο.
Οι Ευρωπαίοι άρχισαν να καλλιεργούν στον Νέο Κόσµο προϊόντα όπως ζαχαροκάλαµο, καφέ, σουσάµι κ.ά. που µέχρι τότε µπορούσαν µόνο να εισάγουν από την Νότια Ασία και την Αφρική.
Απεικόνιση των µετατοπίσεων των ηπείρων της Γης σε διάφορες χρονικές στιγµές µεταξύ 225 εκατοµµυρίων ετών πριν και σήµερα
Πηγή: https://www.britannica.com/place/Pangea#/media/1/441211/172046
Ο Παλαιός Κόσµος πριν το ταξίδι του Κολόµβου, δεν γνώριζε για την ύπαρξη της πατάτας, της ντοµάτας, του καλαµποκιού, της κολοκύθας, της πιπεριάς, του µπαχαριού, του κακάο, του καπνού, του κολοκυθιού, του ανανά, του κάσιους, της µανιόκα, του τσίλι, του κράνµπερι, του ηλίανθου, του φραγκόσυκου, του αβοκάντο, της κινόα, της στέβια και πολλών άλλων, όπως και της γαλοπούλας.
Από την άλλη µεριά, οι προκολοµβιανοί πολιτισµοί της Αµερικής αγνοούσαν την ύπαρξη του σιταριού, του κριθαριού, της σόγιας, του αµυγδάλου, του µήλου, του παντζαριού, του ροδάκινου, της µπανάνας, του µπρόκολου, του λάχανου, του κουνουπιδιού, του καρότου, του λεµονιού, του κρεµµυδιού, του καφέ, του σύκου, του µάνγκο, του σκόρδου, της ελιάς, του ρυζιού, του κουρκουµά, του καρπουζιού και πολλών άλλων που µετά το 1492 έφτασαν στον Νέο Κόσµο από την Ευρώπη ή µέσω της Ευρώπης από την Αφρική και την Ασία.
Οι Ευρωπαίοι µεταφέρουν την κτηνοτροφία και για πρώτη φορά φτάνουν στον Νέο Κόσµο, βοοειδή, πρόβατα, άλογα, κατσίκες, χοίροι και κοτόπουλα, ζώα άγνωστα µέχρι τότε για τους ιθαγενείς.
Η Κολοµβιανή Ανταλλαγή άλλαξε τους πολιτισµούς σε όλο τον κόσµο, ιδίως στην κουζίνα. Προσπαθήστε να φανταστείτε το ιταλικό φαγητό χωρίς ντοµάτες ή το ινδικό φαγητό χωρίς πιπεριές τσίλι.
Αν αναλογιστούµε από πού προέρχονται τα φρούτα, τα λαχανικά και τα όσπρια που βρίσκονται στα σούπερ µάρκετ θα διαπιστώσουµε ότι πάνω από το 70% αυτών των προϊόντων καλλιεργήθηκαν για πρώτη φορά σε εντελώς διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές από αυτές στις οποίες καλλιεργούνται σήµερα.
Οι άνθρωποι γρήγορα ενσωµάτωσαν στην διατροφική τους κουλτούρα τα νέα τρόφιµα και µοιάζει σαν τα τρόφιµα αυτά να ήταν πάντα εκεί.
Η γαλοπούλα είναι ένα καλό πα-ράδειγµα για να δούµε πόσο γρήγορα η Κολοµβιανή Ανταλλαγή επηρέασε τον πολιτισµό και την γλώσσα.
Η Παγγαία, στα πρώιµα γεωλογικά χρόνια, ήταν µια υπερήπειρος που ενσωµάτωνε σχεδόν όλες τις χερσαίες µάζες της Γης και περιβαλλόταν από έναν παγκόσµιο ωκεανό που ονοµαζόταν Πανθάλασσα
Πηγή: https://el.geologyscience.com/geology-branches/historical-geology/the-geological-evolution-of-continents/
Από πού κρατάει η σκούφια σου;
Η γαλοπούλα (Meleagris gallopavo) στην αγγλική γλώσσα ονοµάζεται «τούρκι» (turkey) επειδή οι Βρετανοί πίστευαν ότι προέρχεται από την Τουρκία.
Οι Τούρκοι την ονόµαζαν «χίντι» (hindi) επειδή νόµιζαν ότι προέρχεται από την Ινδία, επίσης οι Ολλανδοί, οι Γάλλοι και οι Ρώσοι πίστευαν ότι προέρχεται από την Ινδία, ενώ οι Μαλαισιανοί πίστευαν ότι προέρχεται από την Ολλανδία. Από πού ήρθε λοιπόν το πουλί;
Από κανένα από αυτά τα µέρη – η γαλοπούλα στην πραγµατικότητα είναι από το Μεξικό!
Οι Άγγλοι και οι Ολλανδοί υπέθεσαν ότι οι γαλοπούλες ήταν από την Τουρκία και την Ινδία επειδή τις αγόραζαν από Τούρκους και Ινδούς εµπόρους, αντιστοίχως.
Στην πραγµατικότητα, οι έµποροι αγόραζαν τα πουλιά από Ισπανούς εµπόρους, οι οποίοι τα έφερναν από τις ισπανικές αποικίες στο Μεξικό. Οι άνθρωποι τότε δεν εξηγούσαν από πού προέρχονται τα τρόφιµα.
Αυτή η «παρεξήγηση» αντανακλά τις γρήγορες και εκτεταµένες αλλαγές που επέφερε η Κολοµβιανή Ανταλλαγή και οι άνθρωποι χρειάζονταν µόνο µερικές δεκαετίες πριν να θεωρήσουν ότι το είδος αυτό ήταν πάντα εκεί.
Ο «διασηµότερος µετανάστης»
Το λουλούδι της πατάτας στην κουµπότρυπα του Λουδοβίκου XVI, ήταν το έµβληµα της «Κολοµβιανής Ανταλλαγής» και µια από τις πιο σηµαντικές πτυχές της.
Αν σκεφτούµε πόσο δεµένη είναι η πατάτα σήµερα µε το καθηµερινό µας διαιτολόγιο, δυσκολευόµαστε να πιστέψουµε ότι πριν από λίγους αιώνες ήταν εντελώς άγνωστη και ανεπιθύµητη.
Όταν οι Ισπανοί έφεραν την πατάτα από το Περού, οι Ευρωπαίοι την αντιµετώπισαν µε καχυποψία.
Μάλιστα στην Γαλλία η καλλιέργεια της είχε απαγορευτεί δια νόµου από το 1748 έως το 1772 µε την αιτιολογία ότι προκαλούσε λέπρα, σύφιλη, στειρότητα και πρώιµο θάνατο.
Όταν ο Γάλλος Αντουάν Παρµεντιέ, φαρµακοποιός του στρατού στον Επταετή Πόλεµο (1755-1764) συνελήφθη από τους Γερµανούς, το καθηµερινό γεύµα του ήταν οι πατάτες.
Ο Παρµεντιέρ στην αρχή τρόµαξε όµως ανακάλυψε προς µεγάλη του έκπληξη ότι η πατάτα ήταν νόστιµη και είχε σηµαντική θρεπτική αξία.
Όταν τελείωσε ο πόλεµος (1763) και ο Παρµεντιέρ αφέθηκε ελεύθερος, επέστρεψε στην Γαλλία αποφασισµένος να πείσει τους συµπατριώτες του για τα πλεονεκτήµατα της πατάτας.
Η ευκαιρία ήρθε όταν το 1771 η Γαλλική Ακαδηµία προκήρυξε έναν διαγωνισµό µε θέµα την ανάδειξη τροφίµων σε περίπτωση σιτοδείας (έλλειψη σιτηρών λόγω καταστροφής της σοδειάς) και ο Παρµεντιέρ κέρδισε το βραβείο καταθέτοντας ένα επιστηµονικό έργο πλήρως τεκµηριωµένο για τα οφέλη της πατάτας.
Ο Ιατρικός Σύλλογος της Γαλλίας συµπέρανε ότι η κατανάλωση της πατάτας είναι ασφαλής για τους ανθρώπους και την ίδια χρονιά καταργήθηκε ο νόµος που απαγόρευε την καλλιέργειά της.
Παρόλα αυτά ο κόσµος παρέµενε διστακτικός απέναντι σε ένα προϊόν που για αιώνες θεωρείτο ζωοτροφή και ότι προκαλούσε φοβερές ασθένειες.
Έτσι ο Παρµεντιέρ αφού δεν µπορούσε να βασιστεί στα επιστηµονικά του επιτεύγµατα, αποφάσισε να χρησιµοποιήσει διαφηµιστικά κόλπα και δηµόσιες σχέσεις.
Το 1778 προσφέρει δηµοσίως στον βασιλιά Λουδοβίκο XVI και την Μαρία Αντουανέτα ένα µπουκέτο µε άνθη πατάτας. Με την κίνηση αυτή κερδίζει µε το µέρος του το βασιλικό ζεύγος της Γαλλίας που από τότε συνηθίζει να φορά άνθη πατάτας στο πλαίσιο της προώθησης του λαχανικού στους υπηκόους του.
Το 1786 ο Λουδοβίκος δίνει άδεια στον Παρµεντιέρ να καλλιεργήσει πατάτες και εκείνος, για να εξάψει την περιέργεια των ανθρώπων, τοποθετεί στρατιώτες κατά την διάρκεια της ηµέρας για να τις φυλάνε.
Οι χωρικοί βλέποντας ότι το µέρος φυλάσσεται από στρατιώτες θεωρούν ότι αυτό που καλλιεργείται είναι αποκλειστικά για τον βασιλιά και έτσι τις νύχτες που δεν υπάρχουν φύλακες, κλέβουν όλες τις πατάτες!
Το κόλπο του Παρµεντιέρ πέτυχε!
Το γεγονός που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην υιοθέτηση της πατάτας στο διαιτολόγιο των Γάλλων ήταν η Γαλλική Επανάσταση. Ο ναυτικός αποκλεισµός που επέβαλλε η Βρετανία στην Γαλλία προκάλεσε σοβαρή έλλειψη σιτηρών κι έτσι η κυβέρνηση αντιµετώπισε την επισιτιστική κρίση µε την καλλιέργεια της πατάτας.
Στην Ελλάδα η πατάτα εισήχθη το 1828, επί Ιωάννη Καποδίστρια και τότε ήταν που την αποκάλεσαν «γεώµηλο» από το γαλλικό «pomme de terre» που σηµαίνει «το µήλο της γης».
Σταδιακά η καλλιέργεια της πατάτας διαδόθηκε σε πολλές χώρες της Ευρώπης και γρήγορα αποτέλεσε το «ψωµί των φτωχών» καθώς το σιτάρι απαιτούσε εύφορα εδάφη, µεγάλες εκτάσεις και ζώα για το όργωµα.
Αυτό που έκανε την πατάτα ακαταµάχητη ήταν η διατροφική της αξία, η σχετική ευκολία στην καλλιέργειά της, η συντροφικότητα από εργαζόµενους άνδρες και γυναίκες στα χωράφια, η ικανότητα να περνά απαρατήρητη εν καιρώ πολέµου (λόγω της υπόγειας ανάπτυξής της) και να «αποφεύγει» τις φορολογικές απογραφές.
Σήµερα η πατάτα είναι η τέταρτη σηµαντικότερη καλλιέργεια παγκοσµίως µετά το ρύζι, το σιτάρι και τον αραβόσιτο.
Ο Γάλλος φαρµακοποιός Antoine Parmentier (1737-1813) παρουσιάζει στον Λουδοβίκο XVI µια πατάτα κατά την διάρκεια επίσκεψης στην Sablons, Γαλλία
Πηγή: https://www.posterazzi.com/antoine-parmentier-n-1737-1813-french-pharmacist-parmentier-presenting-louis-xvi-with-a-potato-during-one-of-the-kings-visits-to-the-field-at-sablons-france-c1775-wood-engraving-american-19th-century-poster-print-by-granger-collection-it-1/
Ο Μεγάλος Λιµός
Στην Ιρλανδία, πολύ πριν από την Γαλλία, το κλίµα ευνόησε την καλλιέργεια της πατάτας και µε µια δόση υπερβολής θα µπορούσαµε να πούµε ότι όλοι οι Ιρλανδοί καλλιεργούσαν και έτρωγαν σχεδόν µόνο πατάτες.
Στα αγροτεµάχια τους οι φτωχοί Ιρλανδοί αγρότες καλλιεργούσαν πατάτες οι οποίες παρείχαν τριπλάσια παραγωγή από την καλλιέργεια σιτηρών και έτσι µπορούσαν να θρέψουν τις οικογένειές τους για έναν ολόκληρο χρόνο.
Το 1845 ο περονόσπορος κατέστρεψε το 75% της σοδειάς και το 1846 το 100% αφού οι αγρότες είχαν φυτέψει άρρωστο σπόρο από την προηγούµενη χρονιά.
Η καταστροφή των καλλιεργειών έφερε λιµό στην Ιρλανδία. Περίπου 1 εκατοµµύριο άτοµα πέθαναν από τον λιµό και σχεδόν 1 εκατοµµύριο µετανάστευσαν. Ο πληθυσµός της χώρας από 8,2 εκατοµµύρια µειώθηκε στα 6,5 εκατοµµύρια.
Με τις καλλιέργειες κατεστραµµένες, οι φτωχοί αγρότες δεν µπορούσαν να θρέψουν τις οικογένειές τους ούτε να πληρώσουν τους γαιοκτήµονες για τα χωράφια και τις καλύβες που νοίκιαζαν από αυτούς.
Ο Μεγάλος Λιµός διήρκησε 5 χρόνια (1845-1849) και έµεινε στο συλλογικό υποσυνείδητο των Ιρλανδών ως η µεγαλύτερη εθνική τραγωδία.
Εκτός από το ανθρώπινο κόστος, αναπτύχθηκε µια πικρία προς το βρετανικό κράτος και τους Προτεστάντες Ιρλανδούς, η οποία έχει διατηρηθεί µέχρι τις µέρες µας.
Οι Καθολικοί Ιρλανδοί θεώρησαν την βρετανική φιλανθρωπική βοήθεια υποτυπώδη και ανεπαρκή και τους Προτεστάντες ευνοηµένους λόγω του δικαιώµατος κατοχής γης.
Στους Καθολικούς Ιρλανδούς είχε απαγορευτεί η αγορά γης και η άσκηση άλλων επαγγελµάτων, µε αποτέλεσµα να είναι υποχρεωµένοι να νοικιάζουν µικρά αγροτεµάχια από Βρετανούς Προτεστάντες µεγαλοϊδιοκτήτες.
Οι περισσότεροι γαιοκτήµονες αντιµετώπισαν αµείλικτα τους φτωχούς οι οποίοι δεν µπορούσαν να πληρώσουν για τα χωράφια και τις καλύβες που νοίκιαζαν από αυτούς και όχι µόνο τους έκαναν έξωση αλλά κατέστρεφαν και τις στέγες από τις καλύβες ώστε να µην µπορούν να επιστρέψουν.
Τον επόµενο αιώνα, η αντιπαλότητα αυτή κορυφώθηκε µε επαναστάσεις και εµφυλίους.
Ο Ιµάµης… λιποθύµησε
Το ιµάµ µπαϊλντί, «ο ιµάµης λιποθύµησε», είναι φαγητό το οποίο ήρθε στην Ελλάδα από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας.
Αρκετές ιστορίες συνοδεύουν το ιµάµ µπαϊλντί και γιατί «ο ιµάµης λιποθύµησε όταν το δοκίµασε».
Σε µια αστεία εκδοχή, αναφέρεται ότι ο ιµάµης βρέθηκε καλεσµένος σε ένα τραπέζι και ανάµεσα στα φαγητά που είχε ετοιµάσει η οικοδέσποινα, ήταν και το ιµάµ µπαϊλντί.
Ο ιµάµης ξετρελάθηκε από την µυρωδιά και άρχισε να τρώει λαίµαργα µε αποτέλεσµα να το φάει όλο χωρίς να αφήσει κάποιον άλλο να το γευτεί!
Έτσι, µετά από την υπερβολική ποσότητα που έφαγε, λιποθύµησε!
Το ιµάµ µπαϊλντί είναι ένα εξαιρετικό πιάτο είτε νηστίσιµο είτε µε τυριά, τρώγεται ζεστό ή κρύο και µπορούµε αντί να τηγανίσουµε τις µελιτζάνες, να τις βάλουµε στο φούρνο, αλείφοντας τες µε λίγο ελαιόλαδο.
Εάν οι µελιτζάνες είναι πικρές, τις τοποθετούµε για λίγη ώρα σε νερό, ξύδι και αλάτι για να ξεπικρίσουν.
Οι τσακώνικες µελιτζάνες είναι ιδανικές για αυτό το πιάτο.
Ιµάµ µπαϊλντί
Πηγή: https://stock.adobe.com/search?k=%22imam%20bayildi%22
Καλή Όρεξη!
Πηγές:
- Crosby Jr., A.W. (2003).The Columbian Exchange. Praeger.
- Earle R. (2020).Feeding the People: The Politics of the Potato. Cambridge University Press
- Nunn N. & Qian N. (2010).“The Columbian Exchange: A History of Disease, Food, and Ideas”, Journal of Economic Perspectives, Vol 24 (2), pp. 163–188
- Smith F. A. (2009).“The Turkey: An American History (The Food Series)”. University of Illinois Press
* Γεωπόνος,
Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α.
