«Μια καταπληκτική τεχνική πρόοδος αγωνίζεται να θεραπεύσει τα δεινά
που προκαλεί στον άνθρωπο µια καταπληκτική τεχνική πρόοδος»
Οδ. Ελύτης
«Για πρώτη φορά το φαινόµενο της παντοδυναµίας γίνεται µια πραγµατική ιστορική δύναµη
Μια κοινωνική φαντασιακή δύναµη, µια κοινωνική φαντασίωση σ’ έναν ολόκληρο κόσµο»
Κ. Καστοριάδης
Η µαµή της ιστορίας, µαζί µε τη βία, γεννάει στο διάβα της και µερικά αναπόφευκτα ερωτήµατα. Γιατί όχι, άλλωστε, µπορούµε άνετα να ισχυριστούµε ότι ο κόσµος χτίστηκε πάνω στις απαντήσεις ή τις προσπάθειες απαντήσεων, σε τέτοιου είδους ερωτήµατα:
Μπορούµε άραγε να αντικαταστήσουµε τους ενόρκους µε ηλεκτρονικούς υπολογιστές; Μπορούµε να αλγοριθµοποιήσουµε το Πάθος; Και ποιά είναι τα όρια επέκτασης της Τεχνικής Νοηµοσύνης (ΤΝ) και ποιός τ’ αποφασίζει όλα αυτά; Είναι σε θέση οι µηχανές να αναρωτηθούν, αν µπορούν να δηµιουργήσουν και να οργανώσουν progects διαφορετικά από αυτά των ανθρώπων; Μπορούµε να θέσουµε όρια στη τεχνητή νοηµοσύνη, εµποδίζοντάς έτσι την τάση αυτονόµησής της, µε απρόβλεπτες µέχρι στιγµής συνέπειες;
Οι υπάρχοντες µηχανισµοί κυριαρχίας σκέφτονται κάπως διαφορετικά. Κανείς δεν αποκλείει το ενδεχόµενο, να ξηµερώσουµε σε µια κοινωνία, όπως την σκέφτηκαν οι µεγάλοι της λογοτεχνίας, ο Άλντους Χάξλεϋ µε τον «Θαυµαστό καινούργιο κόσµο» και τον Τζωρτζ Όργουελ µε το «1984». Στον χώρο της Τέχνης µεγάλοι δηµιουργοί µας άφησαν µεγάλα έργα που αποκαλύπτουν την µακάβρια πλευρά του δίπολου µηχανικής παραγωγής και συντριβής των ανθρωποκεντρικών κοινωνιών, στην καθηµερινή αναµέτρησή τους. Στον κινηµατογράφο οι ταινίες του Φριτς Λανγκ «Μητρόπολη» και του Τσάρλι Τσάπλιν «Μοντέρνοι καιροί», µαζί µε άλλες στον κατάλογο ού ούκ έστι τέλος, µε τρόπο προφητικό µας δείχνουν την κατασπάραξη του ανθρώπου από τις µηχανές-τέρατα. Η επιστηµονική Φαντασία στην Τέχνη, ήταν σχεδόν πάντα προφητική και αποτελεσµατικότερη από την επιστηµονική έρευνα, η οποία όµως κατείχε τον χειρισµό των εφαρµογών της.
«Επιτεύγµατα»…
Όχι, δεν είναι µοιραίο, είναι όµως το πιθανότερο να συµβεί εάν η ανθρώπινη κοινωνία δεν συγκρατήσει και αυτή τη φορά, τον έλεγχο της ιλιγγιώδους εξέλιξής της. Είναι ήδη δυνατή η ψηφιακή επιτήρηση εκατοµµυρίων ανθρώπων χάριν των «επιτευγµάτων» της τεχνολογίας. Η πλήρης ποδηγέτηση είναι πολύ πιο εξελίξιµη απ’ ότι περιµέναµε! Ο Στίβεν Χόκινγκ έλεγε ότι η ανάπτυξη της αυτόνοµης Τεχνητής Νοηµοσύνης(ΤΝ), θα µπορούσε να φέρει το τέλος της ανθρωπότητας. Ολοένα όµως, όλο και περισσότεροι ασχολούµενοι µε την ΤΝ εκφράζουν παρόµοιες φοβίες και τις αντιρρήσεις τους γι’ αυτό το µοντέλο ανάπτυξης.
Αδίκως; Είµαστε ακόµη σ’ ένα πρώιµο στάδιο, όπου τα επιτεύγµατα της ΤΝ ασκούν την γοητεία, την µαγεία του αισθητικού τους κάλους ή πρωτοτυπίας (η δύναµις του «θαυµάζειν») και πολλά από αυτά άλλωστε είναι ευεργετικά, χρήσιµα. Ειδικά στα θέµατα υγείας, εκατοµµύρια άνθρωποι περιµένουν την ευεργετική σκέπη της ΤΝ για να παραµείνουν στη ζωή. Τι γίνεται όµως µε την µοιραία πλέον, υποκατάσταση των εργαζοµένων, της κάθε είδους εργασίας,( αστειότητα το ισόποσα), από µηχανοκίνητα ροµπότ, που υποτίθεται κατέχουν ολική γνώση και απόδοση και κυρίως δεν απεργούν; Σε έκθεσή της τον Μάρτιο 2023, η GOLDMAN SACHS εκτιµούσε ότι πάνω από 300 εκατοµµύρια θέσεις εργασίας θα επηρεασθούν σε Παγκόσµια κλίµακα, από την Πρόοδο της ΤΝ και την αυτοµατοποίηση που φέρει µαζί της. Ωστόσο βαδίζοντας προς το Άπειρο (που είναι ο δρόµος της Τεχνοεπιστήµης), δηλαδή το «άγνωστο», συµπαρασύρει την κοινωνία και τους µηχανισµούς εξουσίας στην ΓΕΝΙΚΗ ΕΜΜΟΝΗ περί απεριόριστης επέκτασης των παραγωγικών δυνάµεων και της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση µε αναµενόµενα τα οδυνηρά αποτελέσµατα. Ακόµα πιο ανησυχητικό είναι το µέρος των ερευνών µε κεκλεισµένες τις θύρες των ερευνητικών κέντρων, για µια κούρσα αµυντικής υπεροπλίας, µε τα αντίστοιχα projects εξωτερικής πολιτικής, για τα οποία µαθαίνουµε µάλλον αργά.
Απάθεια…
Είναι δεδοµένο ότι πίσω από τις «Δηµοκρατικές ευαισθησίες » περί των δικαιωµάτων της Ελεύθερης Ανάπτυξης των Επιστηµών, γενικώς αποδεκτές, κρύβεται ολοφάνερα πλέον, η κυνική εκµετάλλευση της ανθρώπινης απάθειας που παρερµηνεύεται ως εµπιστοσύνη. Αυτό το σχήµα όµως φαίνεται ότι έχει αρχίσει (µόλις) να φθίνει. Η Επιστήµη θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί, πρωτίστως, ως η άοκνη προσπάθεια των ανθρώπων να φτάσουν στην Αλήθεια του Κόσµου, της ζωής, της φύσης, των ιδεών, της κοινωνίας και των πολιτισµών. Κυρίως σ’ αυτή την αναζήτηση οφείλεται η γοητεία των ανακαλύψεων. Δεν ξέρουµε όµως ποιος είναι ο δρόµος και σε τι συνίσταται αυτή η ΑΛΗΘΕΙΑ. Ακόµα! Ούτε η µαθηµατική-αλγοριθµική της έκφραση. Η Επιστήµη δεν µπορεί να είναι η αιχµή του δόρατος που θα αποκαλύψει την ζαριά που δεν τόλµησε να ρίξει ούτε ο Αλβέρτος.
Η διαχείρισή τους δεν µπορεί να αφήνεται σε ιδιώτες ή µηχανισµούς εξουσίας, οι οποίοι µε τη χρήση τους και κυρίως µε τον προσανατολισµό που τους επιβάλλουν, χωροθετείται σε χώρους έξω κοινωνικούς και πολλές φορές επικίνδυνα αντικοινωνικούς. H σχετική ταύτιση της Έρευνας µε τον κόσµο της αυτοµατοποιηµένης παραγωγής, µε ολοένα και αυξανόµενα κέρδη, µε περαιτέρω στέρηση εργασιακών δικαιωµάτων, µας δείχνουν µε το δάχτυλο την πατρότητα αυτής της στρατηγικής, τον Καπιταλισµό.
Είναι όµως αβέβαιο να υποστηρίξουµε ότι οι «επιτυχίες» της Επιστήµης θα άφηναν αδιάφορες τις άλλες κοινωνίες, τις υπο-ανάπτυξη! Κάτι τέτοιο θα παρέβλεπε ότι ο διεθνής Οικονοµικός, θρησκευτικός και εθνικιστικός ανταγωνισµός θα αδιαφορούσε για το παιχνίδι, το οποίο θα ακολουθούσε ορυµαγδός επενδύσεων, που θα καθόριζαν, εν µέρει και τον προσανατολισµό τους. Αυτό επιβεβαιώνει την άποψη ότι η ΕΠΙΣΤΗΜΟΤΕΧΝΙΚΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΗ. Είναι γνήσιο τέκνο του Καπιταλισµού, «δώρα φέροντος» και πολλά υποσχόµενου εταίρου, για τους αναζητούντες διέξοδο στον «επίγειο παράδεισο» προερχόµενοι από τις παραδοσιακές ή Αυταρχικές κοινωνίες.
Το κέρδος
Όπως συνέβη µε τις προηγούµενες Βιοµηχανικές Επαναστάσεις, ένα από τα άµεσα αποτελέσµατά τους ήταν τα άλµατα της αύξησης της Παραγωγικότητας ανά µονάδα προϊόντος και άρα αύξηση του Επιχειρηµατικού κέρδους και µάλιστα σε Οριζόντια Βάση. Το κέρδος λοιπόν και η ολοένα αλόγιστη χρήση των ορυκτών πόρων εξ αιτίας της διαρκούς διεύρυνσης, δίνουν το στίγµα µιας ΤΝ που συνδράµει σε µια ριζική αλλαγή του σκηνικού, σε όλο το θεσµικό πλαίσιο της απερχόµενης κοινωνίας. Και ιδού: Η αξιοποίηση της Πληροφορίας µετατρέπεται σε κυρίαρχο προϊόν-ρυθµιστή της σύγχρονης οικονοµίας, ελεγχόµενο πλήρως πλέον από τα µεγάλα τραστ που ευηµερούν χρησιµοποιώντας την υποδοµή του διαδικτύου και δηµιουργεί τεράστια υπεραξία. Οι δε διαχειριστές της εξουσίας κρατούν την αγορά υπό έλεγχο σε χαρακτήρα ιδιωτικό. Κάθε φορά που ανοίγουµε λοιπόν το διαδίκτυο, προσφέρουµε cookies (δηλαδή προϊόντα χωρίς ιδιοκτησία, δεδοµένα), αυξάνουµε το Κεφάλαιο της Εταιρείας που χρησιµοποιούµαι για πλοήγηση. Εντελώς δωρεάν η «αγορά τους», όχι όµως η µεταπώληση των πολλαπλώς µεταποιηµένων προϊόντων. Πρόκειται για µια µορφή αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, ενώ οι πλατφόρµες των κοινωνικών δικτύων έχουν ειδικές συµφωνίες µεταξύ τους για µεταβίβαση των δεδοµένων, χωρίς καµία συναίνεση από τα δισεκατοµµύρια χρηστών. Οι νόµοι και οι ευαισθησίες περί Προσωπικών δεοµένων, εξαφανίζονται. Καπιταλισµός για τους χρήστες και σοσιαλισµός για τα ψηφιακά µονοπώλια. Η «αλγοριθµική Δηµοκρατία» παράγει πλέον πολιτική, ίσως τη µοναδική, αφού χειρίζεται πιά τα δεδοµένα όλων των υποθέσεων και όχι µόνο. Η έννοια του Συλλογικού Συµφέροντος ποτέ δεν ήταν τόσο αβέβαιη στον σύγχρονο κόσµο.
Η σκεπτόµενη κοινωνία θα αποκτήσει την φωνή της, όταν ανακαλύψει ότι της έχουνε κλέψει αυτήν τη φωνή και το δικό της ρόλο τον παίζουν άλλοι. Επίσης όταν ανακαλύψει ποιο πρέπει να είναι το επόµενο βήµα, ο δρόµος, οι (επί µέρους) στόχοι που σχεδιάζονται, η παραγωγή που ολοένα και αποξενώνεται από το κοινωνικό σώµα, η εργασία µε φθίνουσα χρήση και εξάρτηση από την µηχανοποίηση της παραγωγής που µετουσιώνεται σε ένα άφωνο προϊόν (εδώ ο Μαρξ θα ανησυχούσε και για την απώλεια της ιστορικής της σηµασίας ως µουσειακό πλέον είδος ) εφ’ όσον το προλεταριάτο µας αποχαιρετά, σταδιακά όλο και λιγότερο συµµέτοχο στους όρους της παραγωγικής διαδικασίας και κυρίως δεµένο χειροπόδαρα, σ’ έναν σφιχτό εναγκαλισµό µε την απάθεια και την µοναχική ιδιώτευση. Ο Καπιταλισµός(και στη µετά-Βεµπεριανή του εκδοχή), το «πνεύµα του Καπιταλισµού» δίνει τη θέση του στο πνεύµα ή µάλλον την ένταξη σε εξασφαλισµένες αγορές καταναλωτών, αποκτά την ισχύ του από αυτή την απάθεια, και τη «Γοητεία» των επιτευγµάτων του, όπως και η δυναµική που αυτά απελευθερώνουν, µέσω της κατανάλωσης και της χειραγώγησης των θεσµών.
Είναι όντως η ηχώ από τα βήµατα ενός παγκόσµιου Ολοκληρωτισµού αυτά που ακούγονται να πλησιάζουν απειλητικά; Και µάλιστα επαρκώς εξ-οπλισµένου;
* Οικονοµολόγος-Κοινωνιολόγος
