Τα µπαχαρικά είναι καρυκεύµατα των τροφίµων που προέρχονται από λουλούδια όπως το σαφράν, από φρούτα (βανίλια) ή µπουµπούκια ανθέων (γαρύφαλλο ή µοσχοκάρφια), από σπόρους όπως το πιπέρι, το κύµινο, ο µάραθος, το κάρδαµο, από ρίζες όπως το τζίντερ, ο κουρκουµάς ή ακόµα από φλοιό δένδρου όπως η κανέλα.
Μπορεί να µας φαίνεται περίεργο ότι κάτι φαινοµενικά τόσο ασήµαντο όπως ένα µπαχαρικό έγινε αιτία πολεµικών συγκρούσεων, εξερευνήσεων και οδήγησε στην δηµιουργία χερσαίων και θαλάσσιων εµπορικών διαδροµών που αναδιαµόρφωσαν την οικονοµία και τον παγκόσµιο χάρτη. Κάποτε όµως τα µπαχαρικά ήταν σύµβολα πολυτέλειας και περιζήτητα όπως ο χρυσός.
Ο κόσµος των µπαχαρικών αποτελεί µέρος της ανθρώπινης ιστορίας εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Οι Κινέζοι πριν από 4.000 χρόνια χρησιµοποιούσαν πάνω από 300 βότανα και µπαχαρικά για τις φαρµακευτικές τους ιδιότητες. Οι αυλικοί είχαν γαρύφαλλα στο στόµα, για να µυρίζει ευχάριστα η αναπνοή τους όταν µιλούσαν στον αυτοκράτορα.
Το 3000 π.Χ. οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιµοποιούσαν τα µπαχαρικά για να αρωµατίσουν φαγητά, σε θρησκευτικές τελετές και για την διαδικασία της ταρίχευσης.
Οι Έλληνες τιµούσαν τους νικητές µε δάφνινο στεφάνι και φορούσαν µαϊντανό και µαντζουράνα στο κεφάλι για να αποτρέψουν την µέθη.
Σηµαντικός ήταν ο ρόλος των µπαχαρικών και των βοτάνων στην αρχαία ελληνική ιατρική.
Ο Ιπποκράτης (460-377 π.Χ.) ανέπτυξε 400 θεραπείες µε βότανα, από τις οποίες σχεδόν οι µισές διατηρήθηκαν µέχρι και την Αναγέννηση.
Ο Διοσκουρίδης (40-90 µ.Χ.), έγραψε το βιβλίο «Περί Ιατρικής Ύλης», το οποίο παρείχε πληροφορίες για τις φαρµακευτικές ιδιότητες των βοτάνων και χρησιµοποιήθηκε για πάνω από 1.500 χρόνια.
Το εµπόριο µπαχαρικών
Στον δυτικό κόσµο, οι κύριοι έµποροι µπαχαρικών ήταν οι Άραβες, από το 3000 π.Χ. έως το 200 π.Χ. Προσπαθώντας να κρατήσουν την προέλευση των προϊόντων τους µυστική και να διατηρήσουν το µονοπώλιο, διηγούνταν φανταστικές ιστορίες µε φτερωτά τέρατα που προστάτευαν τα πολυπόθητα αγαθά.
Μία από τις πιο γνωστές ιστορίες είναι για το άγριο πουλί της κανέλας, «cinnamologus»!
Οι έµποροι έλεγαν ότι αυτό το άγριο πουλί έφτιαχνε την φωλιά του µε λεπτά κλαδιά κανέλας.
Για να µπορέσουν να πάρουν τα κλαδιά της κανέλας, έπρεπε να δελεάσουν το cinnamologus µε µεγάλα κοµµάτια κρέατος. Τα πουλιά άρπαζαν το κρέας και το ανέβαζαν στις φωλιές τους. Λόγω όµως του βάρους της λείας τους, οι φωλιές κατέρρεαν κι έτσι οι έξυπνοι έµποροι µάζευαν τα πεσµένα κλαδιά της κανέλας και τα πήγαιναν στην αγορά!
Τα µπαχαρικά έδιναν ιδιαίτερη γεύση στα πιάτα των Ευρωπαίων, που µέχρι τότε ήταν άνοστα και βαρετά. Η σπανιότητά τους τα καθιστούσε πολυτελή προσθήκη σε κάθε τραπέζι και σύµβολο κύρους για τους πλούσιους. Ήταν προϊόντα τα οποία δεν ήταν αναγκαία και αντικατόπτριζαν ένα είδος πολυτέλειας και lifestyle της εποχής.
Οι Ευρωπαίοι δεν γνώριζαν από πού προµηθεύονταν οι έµποροι τα µπαχαρικά και πολλές ιστορίες διαδίδονταν για την προέλευσή τους.
Η Ινδία ήταν γεµάτη µαύρο πιπέρι, η Σρι Λάνκα (Κεϋλάνη) ήταν πλούσια σε κανέλα, το σανδαλόξυλο ερχόταν από το Τιµόρ, η Κίνα και η Ιαπωνία προµηθεύονταν µπαχαρικά όπως γαρύφαλλο και µοσχοκάρυδο από την Ινδία, την νοτιοανατολική Ασία και τα νησιά Μολούκες στην σηµερινή Ινδονησία που δεν ονοµάστηκαν τυχαία «Νησιά των Μπαχαρικών».
Το 1453, µε την άλωση της Κωνσταντινούπολης, χάθηκε µία από τις κύριες χερσαίες εµπορικές οδούς των µπαχαρικών στην Ευρώπη.
Υπήρχαν πολλά οικονοµικά, πολιτικά και θρησκευτικά κίνητρα για την εύρεση θαλάσσιου δρόµου από την Ευρώπη στην Ασία, έτσι οι Ευρωπαίοι προσπαθούσαν να αποκτήσουν πρόσβαση στα µπαχαρικά της Ανατολής, χωρίς την µεσολάβηση των Αράβων.
Με την υποστήριξη του Στέµµατος, της Εκκλησία και επενδυτών που ονειρεύονταν τεράστια κέρδη, οι εξερευνητές ξεκίνησαν για άγνωστους ορίζοντες.
Η εποχή των εξερευνήσεων
Το 1492 ο Κολόµβος ξεκίνησε να βρει την διαδροµή προς την Ινδία πλέοντας δυτικά, πέρα από τον Ατλαντικό ωκεανό αλλά αυτό που κατάφερε ήταν να βρει µια άλλη ήπειρο, την Αµερική!
Όταν επέστρεψε στην Ισπανία, έφερε εξωτικά φρούτα και λαχανικά, συµπεριλαµβανοµένων των τσίλι και τις ονόµασε «πιπεριές», για να καταπραΰνει την απογοήτευσή του που δεν βρήκε κόκκους πιπεριού (ο όρος «πιπεριά τσίλι» παραµένει µέχρι σήµερα).
Οι Πορτογάλοι πίστευαν ότι θα βρουν την Ασία πλέοντας γύρω από την αφρικανική ήπειρο.
Ο Βάσκο ντα Γκάµα το 1497-1499 περιέπλευσε το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, διέσχισε τον Ινδικό ωκεανό και έφτασε στην Καλκούτα της νότιας Ινδίας.
Οι Ευρωπαίοι τελικά ανακάλυψαν τα πλούτη της Ανατολής!
Το ταξίδι του Ντα Γκάµα και της χώρας του αποτέλεσε βαρύ πλήγµα για τους Άραβες εµπόρους.
Ο Ντα Γκάµα συγκρούστηκε µε τους Άραβες στην θάλασσα, προκειµένου να εδραιώσει και να υπερασπιστεί την νέα οδό µπαχαρικών από την Ινδία στην Ευρώπη.
Η εισαγωγή µπαχαρικών σε µεγάλες ποσότητες άρχισε να αλλάζει την διατροφή των Ευρωπαίων, κάνοντάς την λιγότερο άνοστη και µονότονη. Όµως το πιο σηµαντικό είναι ότι τα µπαχαρικά έγιναν ένας άλλος τρόπος για να καθοριστεί τι σήµαινε να είσαι πλούσιος και ισχυρός, κάτι που είχε κοινωνικές, συναισθηµατικές και οικονοµικές επιπτώσεις για όλη την Ευρώπη.
Τα µπαχαρικά έγιναν ένα νέο σύµβολο υψηλού κοινωνικού κύρους κι έδωσαν στην ελίτ την ευκαιρία για εξωφρενική επίδειξη, τονίζοντας ότι είναι απρόσιτα για όλους τους άλλους.
Οι έµποροι της Μέσης Ανατολής και της Βενετίας, µε την εµπορική σύνδεση µεταξύ Ευρώπης και Ασίας, έχασαν το µονοπώλιο που κατείχαν. Οι Πορτογάλοι δηµιουργώντας ένα δίκτυο εµπορικών σταθµών κατά µήκος των αφρικανικών και ινδικών ακτών και επιβάλλοντας φόρους στα ξένα καράβια, κυριάρχησαν στο εµπόριο των µπαχαρικών.
Η επιτυχία τους «άνοιξε την όρεξη» σε Ισπανούς, Ολλανδούς και Άγγλους να συµµετέχουν στον αγώνα για πρόσβαση στις αγορές µπαχαρικών της Ασίας.
Το µεγαλύτερο εµπόδιο για τις εµπορικές φιλοδοξίες των Πορτογάλων ήταν ότι δεν διέθεταν αγαθά που επιθυµούσαν οι Ινδοί. Οι ηγεµόνες ήταν ήδη αρκετά πλούσιοι και το εµπόριο διεξαγόταν ειρηνικά.
Έτσι οι Πορτογάλοι επεβλήθησαν µε την βία χρησιµοποιώντας την ανωτερότητά τους στα όπλα και στα πλοία.
Ο ανταγωνισµός των Ευρωπαίων
Οι Ολλανδοί ήταν οι πρώτοι που αµφισβήτησαν την κυριαρχία των Πορτογάλων, καταλαµβάνοντας τα Νησιά των Μπαχαρικών, την Μαλάκκα (1641), το Κολόµπο (1656) και το Κότσιν (1663).
Επέβαλαν τους δικούς τους όρους στο παγκόσµιο εµπόριο µπαχαρικών, εισάγοντας στην Ευρώπη τριπλάσιες ποσότητες µπαχαρικών από αυτές που θα µπορούσαν να µεταφέρουν οι Πορτογάλοι, χάρη στα πιο εξελιγµένα πλοία που διέθεταν.
Όλοι αγαπούσαν τα µπαχαρικά και τον πλούτο που έφερναν.
Το επικερδές εµπόριο µπαχαρικών προσέλκυσε την προσοχή Βρετανών και Γάλλων, οι οποίοι ίδρυσαν τις δικές τους Εταιρείες Ανατολικών Ινδιών για να ανταγωνιστούν τους Ολλανδούς και τους Πορτογάλους.
Οι Βρετανοί και οι Γάλλοι αρχικά επικεντρώθηκαν στα µπαχαρικά, στην συνέχεια όµως και σε άλλα πολύτιµα ασιατικά αγαθά, όπως το τσάι, τα υφάσµατα και η πορσελάνη.
Μέχρι τον 18ο αιώνα, η Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών είχε εδραιώσει µια ισχυρή παρουσία στην Ινδία.
Γεύσεις που µεταµόρφωσαν τον κόσµο
Τα µπαχαρικά άρχισαν να χάνουν την αίγλη τους από τον 18ο αιώνα, όταν νέα τρόφιµα όπως η ζάχαρη, η σοκολάτα και ο καφές άρχισαν να παίρνουν την θέση τους.
Η τιµή τους µειώθηκε σταδιακά καθώς οι Γάλλοι και οι Άγγλοι άρχισαν να τα καλλιεργούν σε άλλες αποικίες µε ευνοϊκό κλίµα και µέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, δεν αποτελούσαν πλέον είδος πολυτελείας και είχαν γίνει προσιτά σε όλους.
Το εµπόριο µπαχαρικών έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαµόρφωση της παγκόσµιας πολιτικής και της πολιτιστικής ανταλλαγής, φέρνοντας ανθρώπους και ιδέες από διάφορα µέρη του κόσµου σε επαφή µεταξύ τους.
Οι εµπορικοί δρόµοι που δηµιουργήθηκαν από το εµπόριο µπαχαρικών χρησιµοποιήθηκαν επίσης για την µεταφορά άλλων αγαθών, όπως υφάσµατα και πολύτιµα µέταλλα, συµβάλλοντας περαιτέρω στην ανάπτυξη της παγκόσµιας οικονοµίας και στην διασύνδεση των πολιτισµών του κόσµου.
Το κυνήγι των µπαχαρικών µεταµόρφωσε τον κόσµο, ίδρυσε και κατέστρεψε αυτοκρατορίες, οδήγησε στην ανακάλυψη νέων ηπείρων και µε πολλούς τρόπους βοήθησε να τεθούν τα θεµέλια για τον σύγχρονο κόσµο.
Μοσχοκάρυδο ή Μανχάταν
Στην Ινδονησία υπάρχει ένα µικροσκοπικό νησί όπου καλλιεργούνταν ένα µπαχαρικό που άξιζε το βάρος του σε χρυσό και ήταν τόσο περιζήτητο, που οι Ολλανδοί αντάλλαξαν το Μανχάταν µε αυτό!
Η ζωή στα δύο νησιά 350 χρόνια µετά, δεν θα µπορούσε να είναι πιο διαφορετική.
Στην Θάλασσα Μπάντα, στην Ινδονησία βρίσκεται το νησί Ρουν (Rhun). Δεν υπάρχουν δρόµοι ούτε αυτοκίνητα, παρά µόνο 20 µοτοσικλέτες. Οι περισσότεροι άνθρωποι περπατούν κατά µήκος των πλακόστρωτων µονοπατιών, κουβαλώντας πλαστικές κανάτες µε νερό από τα πολυάριθµα πηγάδια του χωριού.
Tο νησί Ρουν τον 17ο αιώνα, ήταν σηµαντικός εµπορικός κόµβος, λόγω της πολύτιµης παραγωγής µοσχοκάρυδου και ήταν υπό την κατοχή των Άγγλων.
Μετά από αλλεπάλληλες συγκρούσεις, οι Άγγλοι µε τους Ολλανδούς αποφάσισαν να συνθηκολογήσουν και το 1667, οι Άγγλοι παραχώρησαν τον έλεγχο του νησιού Ρουν στους Ολλανδούς µε αντάλλαγµα το Μανχάταν – ναι, το γνωστό Μανχάταν!
Οι Ολλανδοί πίστευαν ότι είχαν βγει κερδισµένοι από την ανταλλαγή. Το Μανχάταν ήταν γι’ αυτούς ένα µακρινό και ουσιαστικά ασήµαντο νησί ενώ στο Ρουν υπήρχαν οι φυτείες µοσχοκάρυδου που θα τους έκαναν πάµπλουτους.
Η «χρυσή περίοδος» όµως των Ολλανδών κράτησε µόλις έναν αιώνα γιατί το 1770 ο Γάλλος Πιερ Πουάβρ (στα γαλλικά σηµαίνει πιπέρι!) κατάφερε να φυγαδεύσει σπόρους µοσχοκάρυδου σε γαλλικές αποικίες στην Αφρική και Καραϊβική, σπάζοντας το µονοπώλιο των Ολλανδών.
Το 1778, οι µισές καλλιέργειες µοσχοκάρυδου στα νησιά Μπάντα καταστράφηκαν µετά από ένα φοβερό τσουνάµι.
Όσο αυξανόταν ο ανταγωνισµός και η προσφορά, τόσο έπεφτε η αξία του µοσχοκάρυδου και το νησί Ρουν µε το δάσος από µοσχοκάρυδα έπαψε να αποτελεί ένα από τα πολυτιµότερα κοµµάτια ακίνητης περιουσίας στον κόσµο.
Αντιθέτως το νησί του Μανχάταν εξελίχθηκε στο οικονοµικό και πολιτιστικό κέντρο που γνωρίζουµε σήµερα!
Φαντάζεστε την Νέα Υόρκη µε την ονοµασία Νέο Άµστερνταµ;
Πηγές:
- Britannica Editorial Staff. (2024, March 18).Spice Trade. Britannica. [https://www.britannica.com/money/spice-trade]
- Cliff N. (2012).The Last Crusade: The Epic Voyages of Vasco Da Gama. Harper Perrenial.
- Czarra F. (2009).Spices: A Global History. Reaktion Books.
- Pearson M. N. (2008).NCHI: The Portuguese in India I1.Cambridge University Press.
* Γεωπόνος,
Τεχνολόγος Τροφίµων Γ.Π.Α.
